Ο ναός της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας αποτελεί το καθολικό μιας, κατεστραμμένης σήμερα, Μονής της περιόδου της Ενετοκρατίας που, σύμφωνα με το Δουκικό Αρχείο του Χάνδακα (1368), ήταν φέουδο του Laurentius Maripero. Ο ναός ανήκε στα μέσα του 16ου αιώνα στον Βενετό άρχοντα Φραντζέσκο Ντεμέτζο, ο οποίος τον παραχώρησε στους ιερομονάχους Μακάριο και Παρθένιο Κονταρή. Η μητέρα του Ντεμέτζο, Ντιάνα ανέλαβε τα έξοδα επισκευής του ναού και κατασκευής του τέμπλου.

Από τότε η Γκουβερνιώτισσα πέρασε περίοδο μεγάλης ακμής. Οι περισσότερες από τις εικόνες που κοσμούσαν το ναό και που σήμερα βρίσκονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης, ανήκουν σε εκείνη την περίοδο. Κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η μονή δεν αναφέρεται σε κανένα έγγραφο. Πιθανότατα, δε λειτουργούσε πλέον ως μοναστήρι ή απλώς παρήκμασε. Μας είναι όμως γνωστό ότι πέρασε στα χέρια της οικογένειας Μαγκαφούρη, η οποία τη δώρισε στον Πανάγιο Τάφο στις αρχές του 19ου αιώνα. Έτσι, η μονή απέκτησε μεγάλη περιουσία. Εκείνα τα χρόνια το καθολικό της μονής αποτελούσε τον ενοριακό ναό του οικισμού των Ποταμιών. Ο Πανάγιος Τάφος έστελνε επιστάτη ,που διέμενε για 4-6 χρόνια και φρόντιζε το ναό και την περιουσία του. Αργότερα, στη Γκουβερνιώτισσα διέμενε ο ίδιος ο Έξαρχος του Παναγίου Τάφου στην Κρήτη. Τότε, κατασκευάστηκε δίπλα στο καθολικό, κτίριο για να διαμένει ο Έξαρχος. Σήμερα, στο κτίριο αυτό λειτουργεί έκθεση φωτογραφίας. Στις αρχές του 20ου αιώνα , οι κάτοικοι των Ποταμιών διεκδίκησαν και πέτυχαν τη διανομή της μεγάλης μοναστηριακής περιουσίας στους αγρότες της περιοχής. Το 1929, ο Έξαρχος έφυγε από τη μονή. Το πότε ιδρύθηκε η Μονή της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας δεν είναι γνωστό, όπως δεν είναι γνωστός ο χρόνος ίδρυσης για κανένα από τα παλαιότερα μοναστήρια της Κρήτης.

Ο ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο, στον οποίο το δυτικό σκέλος είναι μεγαλύτερο σε μήκος σε σχέση με τις υπόλοιπες κεραίες. Η ανατολική κεραία του σταυρού καταλαμβάνει το χώρο του ιερού ενώ το σύνολο των κεραιών σχηματίζει τέσσερα χαμηλότερα διαμερίσματα που καλύπτονται με σταυροθόλια και εξωτερικά είναι σκεπασμένα με κεραμίδια. Το τύμπανο του τρούλου διάτρητο από οκτώ παράθυρα, ενώ εξωτερικά πλαισιώνονται από οκτώ τυφλά τόξα που ενώνονται με κιονίσκους. Εσωτερικά ο τρούλος κοσμείται με τον Παντοκράτορα, μια αυστηρή μορφή γεμάτη κίνηση. Στη ζώνη του τυμπάνου παριστάνονται προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στην ανατολική κεραία του σταυρού, δηλαδή στο ιερό, παριστάνεται στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας η Παναγία στον τύπο της Πλατυτέρας, πλαισιωμένη από αγγέλους, ενώ στο κάτω τμήμα της κόγχης η Κοινωνία των Αποστόλων και οι Συλλειτουργούντες Ιεράρχες.

Στο χώρο του ιερού εικονίζονται ακόμα «η Γέννηση», «η Υπαπαντή», «το Όνειρο του Ιωσήφ», «η Φυγή στην Αίγυπτο» και σκηνές από τον βίο του Ιησού. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της νότιας κεραίας διαρθρώνεται σε τρεις ζώνες σε κάθε πλευρά της καμάρας. Εικονίζονται η «Έγερση του Λαζάρου», «ο Νιπτήρας» και «η Είσοδος στα Ιεροσόλυμα».

Στον νότιο τοίχο της κεραίας εικονίζεται «ο εν Κανά Γάμος», «το Θαύμα του Πολλαπλασιασμού των άρτων» αλλά και σκηνές από την ζωή της Παναγίας. Στο δυτικό τοίχο της κεραίας εικονίζονται τρεις μοναχοί.

Στο κάτω τμήμα της ζώνης εικονίζονται δύο ολόσωμοι στρατιωτικοί Άγιοι. Στον ανατολικό τοίχο της κεραίας παριστάνεται η Θεοτόκος με τον Ιησού πλαισιωμένη από αγγέλους. Στη δυτική κεραία εικονίζονται «η Προδοσία του Ιούδα», «ο Χριστός προ του Πιλάτου», «η Άρνηση του Πέτρου», «ο Χριστός Ελκόμενος», «ο Εμπαιγμός», «ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του», «ο Νικόδημος ζητεί το σώμα του Χριστού», «η Σταύρωση», «ο Χριστός εν μέσω αγγέλων» και οι «Μυροφόρες στον Τάφο». Στον δυτικό τοίχο παριστάνεται «η Κοίμηση της Θεοτόκο», ενώ στο βόρειο και νότιο ολόσωμες Αγίες με πολυποίκιλτα ενδύματα και ωραία χαρακτηριστικά προσώπων.
Στη βόρεια κεραία, αν και αρκετά κατεστραμμένη, εικονίζονται παραστάσεις από τη ζωή της Θεοτόκου και από τα θαύματα όπως «η Ίαση του τυφλού», «η Ίαση του παραλυτικού», «ο Χριστός και η Σαμαρείτιδα».

Ο ναός της Παναγίας της Γκουβερνιώτισσας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Παλαιολόγειας περιόδου στη Κρήτη, ενώ έχουν αναγνωριστεί επιδράσεις από ιστοορημένα χειρόγραφα και στη δυτική εικονογραφία. Η έντονη αφηγηματικότητα και η ποιότητα της εκτέλεσης συνδέουν το μνημείο με τη λεγόμενη Μακεδονική Σχολή. Η Γκουβερνιώτισσα διατηρεί ως τις μέρες μας την αίγλη της ως θρησκευτικό μνημείο και το Δεκαπενταύγουστο διεξάγεται ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της περιοχής.

Αρχιτεκτονική: Ελεύθερου σταυρού με τρούλο
Χρονολόγηση: 1350 – 1375 μ.Χ.
Τοποθεσία: Βορειοδυτικά του χωριού Ποταμιές (περιοχή Παναγιά ή Περιστερά)
Ημερομηνία Εορτής: 15η Αυγούστου
Αγιογραφίες: NAI
Προσβασιμότητα : Εύκολη σχετικά πρόσβαση από αγροτικό δρόμο
Επισκεψιμότητα : Ανοικτά, οι επισκέπτες μπορούν επίσης να επικοινωνούν με το τηλέφωνο 6972323300

Επισκεφθήτε τον ιστοχώρο του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης «Η Γκουβερνιώτισσα»

και τη σελίδα του Οργανισμού στο