Στην είσοδο του λιμανιού του Ηρακλείου, εκεί που τελειώνει ο δυτικός μόλος, δεσπόζει το ενετικό επιβλητικό φρούριο Κούλες. Κατά την Ενετοκρατία ήταν γνωστό με τα ονόματα Rocca a Mare ή Castello a Mare, δηλαδή φρούριο στη θάλασσα. Η σύγχρονη ονομασία προέρχεται από την τούρκικη ονομασία Su Kulesi (φρούριο του νερού).

Η πρώτη ιστορική αναφορά γίνεται στην β’ Βυζαντινή περίοδο (10ος-13ος) το 1303 όπου αναφέρει την ύπαρξη πύργου με την ονομασία “Castellum Comunis” ο οποίος καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό. Οι Ενετοί στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν κατέλαβαν το νησί, για τη μεγαλύτερη ασφάλεια του λιμανιού και μέσα στα πλαίσια του γενικότερου επανασχεδιασμού των οχυρώσεων της πόλης κατασκεύασαν το φρούριο. Το παλαιό κτίσμα κατεδαφίστηκε και στη θέση του κατασκευάστηκε το φρούριο που σώζεται μέχρι σήμερα. Η ανέγερσή του κράτησε 17 χρόνια απ' το 1523 ως το 1540 που ολοκληρώθηκε η κατασκευή του και απαίτησε τεράστια χρηματικά ποσά που καλύφθηκαν απ' το ταμείο του Βασιλείου της Κρήτης, το κεντρικό θησαυροφυλάκιο της Βενετίας και από τη συνεισφορά ιδιωτών.

Στο φρούριο Κούλες υπήρχαν τρεις πύλες εισόδου- δυτικά, βόρεια και νοτιοδυτικά- με κύρια πύλη την δυτική που έχει πρόσβαση στη στεριά. Εξωτερικά, στις κύριες πλευρές του φρουρίου, δεσπόζουν μαρμάρινα ανάγλυφα που απεικονίζουν τον φτερωτό λέοντα του Αγίου Μάρκου, σύμβολο της Βενετίας. Είναι χτισμένο πάνω σε φυσικό βραχώδες έξαρμα, το οποίο οι Βενετοί αναγκάστηκαν να ενισχύσουν βυθίζοντας παλιές γαλέρες με βράχια, χαλίκια και ογκόλιθους. Καταλαμβάνει έκταση 3.600 τ.μ., είναι διώροφο και το πάχος των εξωτερικών τοίχων του φτάνει τα 8.70 μ.

Το ισόγειο του έχει θολωτή στέγη και περιλάμβανε 26 διαφορετικά διαμερίσματα που χρησιμοποιούνταν για διάφορους σκοπούς (χώροι αποθήκευσης τροφίμων, αποθήκες πολεμοφοδίων, δεξαμενές ομβρίων υδάτων και φυλακές). Τα διαμερίσματα αυτά φωτίζονταν και αερίζονταν από ειδικά ανοίγματα στην οροφή τους, τα sospirali lucernai ή ανηφοράδες, τα οποία κατέληγαν στο δώμα του φρουρίου. Στο δώμα οδηγούσαν δύο διαβάσεις που ξεκινούσαν από τον κεντρικό διάδρομο: ένα κεκλιμένο επίπεδο πάνω στο οποίο οι βενετοί έσερναν τα κανόνια και τα άλλα εφόδια για να τα ανεβάσουν στο δώμα. Στον επάνω όροφο υπήρχαν διαμερίσματα για τη διαμονή του Καστελάνου (του διοικητή του castello) και των αξιωματικών της φρουράς. Μέσα στο φρούριο υπήρχε φούρνος, μύλος, μια μικρή εκκλησία και δεξαμενή νερού που καθιστούσαν το φρούριο αυτόνομο σε κατάσταση πολιορκίας.

Σε έκθεσή του το 1630, ο Ενετός μηχανικός, Francesco Basilicata, αναφέρει ότι στο ισόγειο υπήρχαν 18 κανόνια και στον πρώτο όροφο 25, ενώ, παράλληλα καταμετρά στην ίδια έκθεση 300 κιβώτια μπαρούτι και 6.144 μπάλες κανονιών, πολλές από τις οποίες σώζονται μέχρι σήμερα στις αποθήκες του ισογείου. Στην περίοδο της αιγυπτιακής κυριαρχίας στην Κρήτη (1830 – 1840) κατασκευάστηκε πάνω στη βορειοανατολική γωνία του Κούλε ένας φάρος. Ο φάρος καταστράφηκε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά επανακατασκευάστηκε και συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1960.
Αξίζει να τονισθεί ότι επί Τουρκοκρατίας το 1669, οι Τούρκοι κατασκεύασαν μικρότερο φρούριο στο άκρο του ανατολικού λιμενοβραχίονα, ακριβώς απέναντι από τον Κούλε από την πλευρά της στεριάς, για την ενίσχυση της προστασίας του λιμανιού. Πρόκειται για το λεγόμενο μικρό Κούλε( Κιουτσούκ Σου Καλεσιντέ), ο οποίος ωστόσο κατεδαφίστηκε το 1936 μαζί με τμήματα των ενετικών νεωρίων για χάρη της ανάπτυξης της πόλης.

Εντυπωσιακή είναι στο ισόγειο η αίθουσα που έχει διαμορφωθεί όπου εκτίθενται τα κανόνια του “La Therese” ( της υποναυρχίδας που έστειλε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄για να συνδράμει στην άμυνα των Ενετών στην πολιορκία του Χάνδακα αλλά αυτό βυθίστηκε αύτανδρο μετά από έκρηξη στην πυριτιδαποθήκη της) και αμφορείς από τις θαλάσσιες έρευνες στον κόλπο του Ηρακλείου.

Σήμερα ο Κούλες χρησιμοποιείτε για και καλλιτεχνικές εκθέσεις, θεατρικές παραστάσεις και διάφορα πολιτιστικά δρώμενα, ενώ αποτελεί αγαπημένο σημείο επίσκεψης για πεζοπορία των κατοίκων της πόλης.

Αρμόδια Υπηρεσιακή Μονάδα: Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου
Τηλέφωνο: 2810243559 (μνημείο), 2810288484(ΕΦΑ Ηρακλείου)
Φαξ: 2810288484
Email: efahra@culture.gr

Για περισσότερες πληροφορίες παρακαλούμε επισκευτείτε τον ιστότοπο του Κούλε ή του Υπουργείου Πολιτισμού.